Krzysztof Kusiak, Dlaczego runął dwór obronny w Gorlicach? - cykl notatek prasowych z roku 1938 o częściowym zawaleniu się dworu obronnego w Gorlicach.

Krzysztof Kusiak

Dlaczego runął dwór obronny w Gorlicach? - cykl notatek prasowych z roku 1938 o częściowym zawaleniu się dworu obronnego w Gorlicach.

W notatkach prasowych zachowano pisownię oryginalną.

1. Dwór Karwacjanów w Gorlicach, maj 2015 r., fot. Anna Kusiak

Dwór Karwacjanów w Gorlicach powstał jako budowla obronna najprawdopodobniej w XV w. Przez kolejne wieki, zmieniający się właściciele, nie tylko rozbudowywali budynek, ale też zmieniali jego przeznaczenie, pełnił funkcję m.in. zboru kalwińskiego, składu starych mebli, a prawdopodobnie także kaplicy katolickiej. Poważnie uszkodzony został w trakcie działań pierwszowojennych, kiedy to w 1915 r. trafiony bombą lotniczą stracił dach, a pożar strawił jego wnętrze. Po wojnie nadal podupadał w ruinę,  a do roku 1928 traktowany był  przez wielu mieszkańców okolicy jako źródło łatwo dostępnego kamienia do odbudowy swoich zniszczonych domów. W 1938 r. częściowo zawalił się o czym donosiła ówczesna prasa. Poniżej prezentuję cykl artykułów z jednego z ogólnopolskich dzienników, który „na bieżąco” śledził tę sprawę.

2 maja 1938 r.

Runął zabytek „chroniony”, ale nie podparty!…

(PAT) W Gorlicach runęła w ub. Piątek[1] przednia ściana dworku szlacheckiego z XVI wieku… chronionego jako zabytek architektoniczny i historyczny.

Walący się mur zniszczył sąsiedni skład i warsztat mechaniczny.

W zaledwie kilka dni później w gazecie ukazuje się wyjaśnienie Towarzystwa Opieki nad zabytkami powiatu gorlickiego, gdzie można przeczytać:

8 maja 1938 r.

Dlaczego runął dwór obronny w Gorlicach.

[…] Dwór obronny z XVI wieku w Gorlicach, rówieśnik zamku szymbarskiego, stanowi własność prywatną dziedziców resztek dóbr gorlickich pp. Kazimierza i Amelji Ździachowskich, którzy jednak w Gorlicach nie mieszkają. W r. 1933 ówczesny zarządca tych dóbr, chcąc spieniężyć plac pod budynkiem i w tym celu budynek w zupełności usunąć, przystąpił do burzenia ściany frontowej zabytku, wyrąbawszy węgary kamienne drzwi i okien, rozpocząwszy burzenie sklepień nad oknami pierwszego piętra tejże ściany, usunąwszy ankry, zaś wewnątrz budynku rozebrawszy ścianę piętrową wewnętrzną i t.p. Wprawdzie czynniki miarodajne powołane do opieki nad zabytkami, wstrzymały wówczas dalszą niszczycielską pracę, niemniej jednak osłabiona w ten sposób ściana frontowa budynku już wówczas częściowo się zawaliła.

W jakiś czas potem właściciele wydzierżawili plac przed budynkiem na skład żelaza prywatnemu przedsiębiorcy niejakiemu Z. Gleicherowi, który do ściany frontowej przystawił szopę drewnianą, a w niej umieścił motor benzynowy z warsztatem do robót i napraw przedmiotów metalowych. Ruch motoru i praca przy obróbce metalu wywoływały stałe wstrząsy murów zabytku, osłabiając je w dalszym ciągu, skutkiem czego reszta ściany frontowej runęła w dniu 28 kwietnia Br[2].

Wprawdzie walne zgromadzenie członków Towarzystwa Opieki nad zabytkami powiatu gorlickiego jeszcze przed dwoma laty uchwaliło nabyć na rzecz Towarzystwa ten dwór obronny celem uratowania zabytku, lecz umowa dotychczas nie doszła do skutku z powodu zbyt wygórowanych warunków, stawianych przez właścicieli.  Z drugiej strony – wobec faktu, iż zabytek stanowi dotychczas własność prywatną – ingerencja czynników, powołanych do opieki nad zabytkami, natrafia na znaczne trudności, od tych czynników niezależne.

Bardzo szybko zaczęto przerzucać się odpowiedzialnością za runięcie fragmentu zabytkowego dworu i w kilkanaście dni później  w prasie ukazało się kolejne wyjaśnienie:

21 maja 1938 r.

Dlaczego runął dwór obronny w Gorlicach?

W związku z notatką pod powyższym tytułem donosi nam p. Zygmunt Kaczanowski, ówczesny tj. w r. 1933 zarządca dóbr, że nieprawdą jest jakoby chciał spieniężyć plac w Gorlicach pod budynkiem i w tym celu przystąpił do burzenia ściany frontowej zabytku, aby usunąć cały budynek.

Prawdą jest, że p. Kaczanowski sprzedał przyległy plac p. Drowi Antoniemu Gomułce z zastrzeżeniem, że plac sprzedaje tylko do ściany budynku, gdyż budynek jest pod opieką Tow. Opieki nad zabytkami. Do 1 marca 1935 plac frontowy nie był dzierżawiony, a więc nie mógł go dzierżawić p. Gleicher.

A niedługo potem następne:

4 czerwca 1938 r.

Dlaczego runął dwór obronny w Gorlicach?

 W związku z nadesłanem przez p. Zygmunta Kaczanowskiego, b. zarządcy dóbr gorlickich, sprostowaniem na temat runięcia dworu obronnego w Gorlicach, Towarzystwo opieki nad zabytkami powiatu gorlickiego przesyła oświadczenie, że plac przylegający do ściany frontowej budynku dotychczas nie został nikomu sprzedany.

Ścianę frontową budynku zburzyli robotnicy dworscy 6 marca 1933 r. Prezes Towarzystwa nie mógł stwierdzić tożsamości robotników, gdyż ci na jego widok rozbiegli się. P. Kaczanowski oświadczył, że nic o tem nie wie i wyraził się, iż mógł to zrobić karbownik dworski Jan Jaśkowski dla zdobycia starej cegły.

W czasie dochodzeń karnych Jan Jaśkowski zaprzeczył wszystkiemu. Jedno należy przyznać p. Kaczanowskiemu, iż sprzedał dr Gumułce plac „tylko” do ściany zabytkowego budynku i to dokładnie, iż nie zostawił budynkowi żadnego obejścia.

Towarzystwo przedłożyło właścicielom dóbr gorlickich pisemną ofertę na kupno zabytku, lecz dotychczas nie otrzymało odpowiedzi.

Pod koniec czerwca w prasie zamieszczone zostaje zdjęcie ruin wraz z podpisem:

Gorlice odbudują swój zabytek

Na posiedzeniu Towarzystwa Ochrony Zabytków w Gorlicach zapadła uchwała co do natychmiastowego przystąpienia do ratowania jedynego najstarszego zabytku historycznego, obronnego dworu z XVI wieku.

Mimo tych zapowiedzi zabytek doczekał się częściowej odbudowy dopiero w latach 70. XX w., a w pełni odrestaurowany na podstawie fotografii archiwalnych został w latach 1982-1992. Od roku 1983 w budynku mieści się Galeria Sztuki.

Bibliografia:

Bogdanowski J., Obronna wieża mieszkalna dworu Karwacjanów w Gorlicach, [w:] Architektura rezydencjonalna i obronna województwa rzeszowskiego w świetle badań naukowych prowadzonych w 25-leciu PRL: materiały z sesji naukowej, Łańcut 9-10 maja 1970 r., Łańcut 1972.

chroniony”, ale nie podparty!… [w:] Ilustrowany Kuryer Codzienny, nr 120, Kraków 2 maja 1938.

Dlaczego runął dwór obronny w Gorlicach?, [w:] Ilustrowany Kuryer Codzienny, nr 139, Kraków 21 maja 1938.

Dlaczego runął dwór obronny w Gorlicach?, [w:] Ilustrowany Kuryer Codzienny, nr 153, Kraków 4 czerwca 1938.

Gorlice odbudują swój zabytek, [w:] Ilustrowany Kuryer Codzienny, nr 178, Kraków 30 czerwca 1938.

http://www.muzeum.gorlice.pl/

Knot J., Gorlice: oficjalny informator miejski, Bydgoszcz 1993.

Runął zabytek „Dlaczego runął dwór obronny w Gorlicach, [w:] Ilustrowany Kuryer Codzienny, nr 126, Kraków 8 maja 1938.

Tohl Z., Vita Brevis Ars Longa: 20 lat działalności Galerii Sztuki w Gorlicach, Gorlice 2005.

---

[1] tj. 29 kwietnia

[2] Można zauważyć rozbieżność w podawanych datach. Poprzednia notatka prasowa informowała iż nastąpiło to w piątek 29 kwietnia