Dr Sławomir Mrozek, Życie polityczne w powiecie gorlickim od 1918 r. do połowy lat 20. XX w. Część I.

Dr Sławomir Mrozek

Życie polityczne w powiecie gorlickim od 1918 r. do połowy lat 20. XX w.

Część I.

            I wojna światowa zakończyła się 11 listopada 1918 r. podpisaniem w Compiègne pod Paryżem zawieszenia broni między wojskami ententy a armią niemiecką[1], tym samym Polska po 123 latach niewoli odzyskała niepodległość. W tym samym dniu Rada Regencyjna przekazała władzę wojskową Józefowi Piłsudskiemu, który dzień wcześniej przybył koleją do Warszawy z więzienia w Magdeburgu[2]. Trzy dni później Piłsudski miał już pełnię władzy        w odradzającym się kraju – otrzymał od Rady Regencyjnej także rządy cywilne.

Piłsudski aż do uchwalenia Małej Konstytucji przez Sejm Ustawodawczy 20 lutego 1919 r. pełnił urząd Tymczasowego Naczelnika Państwa by za chwilę decyzją posłów pełnić nadal tę funkcję (Naczelnika Państwa) ale miał ograniczone  kompetencje zapisane w Małej Konstytucji[3].

Dnia 17 listopada 1918 r. Józef Piłsudski powołał rząd ludowo-robotniczy socjalisty Jędrzeja Moraczewskiego, który politycznie był częściową kontynuacją rządu lubelskiego Ignacego Daszyńskiego (lewica niepodległościowa)[4]. Program polityczny rządu Jędrzeja Moraczewskiego zakładał m.in. przyznanie praw wyborczych kobietom[5]. W następnym roku Moraczewskiego zastąpił Ignacy Jan Paderewski (16 stycznia – 9 grudnia 1919 r.), który razem z Romanem Dmowskim reprezentował Polskę na konferencji międzynarodowej w Paryżu. Rząd Paderewskiego został uznany przez państwa ententy jak i uzyskał poparcie polskich sił politycznych.

Tymczasowy Naczelnik Państwa 28 listopada 1918 r. wydał dekret o wyborach do jednoizbowego Sejmu Ustawodawczego. Wybory odbyły się 26 stycznia 1919 r. tylko na terenach byłej Kongresówki i Galicji Zachodniej, gdzie był względny spokój, na pozostałych ziemiach etnicznie polskich toczyły się w tym czasie walki o granice (w Galicji Wschodniej – walki z Ukraińcami 1918-1919, z Rosją Bolszewicką 1919-1920 zakończony traktatem w Rydze w 1921 r., w Wielkopolsce – z Niemcami 1918-1919). W późniejszym czasie na tych obszarach zostały przeprowadzone wybory uzupełniające lub potwierdzono mandaty polskich posłów, którzy wcześniej zasiadali w parlamentach państw zaborczych.

W wyborach do Sejmu Ustawodawczego najwięcej głosów otrzymała endecja Romana Dmowskiego – Zjednoczenie Ludowo-Narodowe (ZLN), PSL „Piast” Wincentego Witosa (należał m.in. Władysław Długosz oraz Józef Rączkowski, redaktor „Piasta”), PSL-Wyzwolenie oraz partie lewicowe, m.in. Polska Partia Socjalistyczna (PPS).  Do Sejmu Ustawodawczego nie dostała się Komunistyczna Partia Polski (KPP) oraz ugrupowania narodowo-radykalne. Niewątpliwie był to sukces partii prawicowo-centrowych.

W powiecie gorlickim po I wojnie światowej największą popularność cieszyły się partie ludowe – PSL „Piast” i PSL „Lewica” (około 70%), na kolejnych miejscach było PPS (10%) oraz pozostałe partie i stronnictwa, również te żydowskie (20%)[6].

Galicja była obszarem rolniczym, mimo że dość mocno zacofanym, przemysłu nie było[7] (sytuacja nieco zmieniła się dopiero w II połowie XIX w. po odkryciu „czarnego złota”). Od 1867 r. obszar ten posiadał autonomię[8], co miało przełożenie w powstawaniu pierwszych stronnictw i partii politycznych (Związek Stronnictwa Chłopskiego, który powstał w Nowym Sączu w 1893 r., Stronnictwo Ludowe – 1895 r., przekształcone w Polskie Stronnictwo Ludowe w 1903 r.)[9].

Ludowcy cieszyli się wysokim poparciem w: Gorlicach, Bieczu ale i miejscowościach wiejskich powiatu gorlickiego, socjaliści w ośrodkach robotniczych (m.in. Gliniku Mariampolskim). Endecy nie cieszyli się dużą popularnością w gorlickiem (jedynie w Bieczu).

W powiecie gorlickim wśród Żydów najprężniej rozwijał się ruch syjonistyczny, mający w założeniach narodowy charakter i propagujący założenie państwa żydowskiego w Palestynie[10]. Nurt syjonistyczny był podzielony pod względem ideologicznym i organizacyjnym. Z inicjatywy syjonistów powstawały partie i organizacje. Partia Mizrachi[11] wywodziła się z nurtu syjonistycznego, miała charakter religijno-konserwatywny. W powiecie gorlickim działała też partia Poalej Syjon-Lewica. W kwestii społecznej miała podobne założenia co socjaliści czy komuniści.

W powiecie gorlickim adwokat Jakub Blech przewodniczył Związkowi Syjonistów. Ugrupowania żydowskie poza propagowaniem idei palestyńskiej, wybierały delegatów na kongresy syjonistyczne, prowadziły odczyty i prelekcje wśród Żydów. Chciały mieć wpływy w zarządach kahału czy radzie miejskiej. W 1921 r. w gorlickiej radzie miejskiej zasiadło prawie połowę Żydów[12].

Największa żydowska partia robotnicza – Ogólnożydowski Związek Robotniczy „Bund” działał w powiecie gorlickim. „Bund” współpracował z PPS, miał podobne założenia tj. ochronę robotników żydowskich i walkę o ich prawa[13]. Największe wpływy w powiecie mieli syjoniści i „Bundowcy”.

Na Łemkowszczyźnie działała partia Ruska Narodna Organizacja (RNO) – Rosyjska Narodowa Organizacja. Na przedwyborczym spotkaniu w Krynicy został wybrany Komitet Okręgowy dla powiatów: gorlickiego, grybowskiego i nowosądeckiego. W skład Komitetu weszli: Jarosław Kaczmarczyk i Metody Trochanowski. Jarosław Kaczmarczyk w późniejszym okresie związał się z nurtem ukraińskim, a Metody Trochanowski początkowo z ruchem moskwofilskim, a następnie staroruskim. Organizacja wewnętrznie była też niespójna, ponieważ obydwa nurty rywalizowały ze sobą[14]. W powiecie gorlickim wśród działaczy łemkowskich dominował kierunek prawicowy.

W Gorlicach najaktywniejsi byli socjaliści, którzy zabiegali o prawa pracownicze, poprzez rozmowy z kierownictwem lub organizowanie strajków. Organizowali związki zawodowe. Z ich inicjatywy powstawały także ośrodki kultury i wiedzy, biblioteki, świetlice, kluby i kina w Gorlicach, Gliniku Mariampolskim i Libuszy. Do zorganizowanych ośrodków ruchu robotniczego należały: Glinik Mariampolski, Libusza, Kryg, Kobylanka, Sękowa i Gorlice.

>>> CZĘŚĆ DRUGA >>>

---

[1] Sytuacja polityczna była znacznie inna niż cztery lata wcześniej – nie istniała już carska Rosja w której od 1917 r. trwała wojna domowa między bolszewikami a tzw. Białą Rosją, rozpadła się monarchia austro-węgierska, a w Cesarstwie Niemieckim od listopada trwała rewolucja listopadowa, która doprowadziła do upadku monarchii.

[2] Józef Piłsudski przebywał w więzieniu w Magdeburgu od lata 1917 r., aresztowany po tzw. „kryzysie przysięgowym”.

[3] Józef Piłsudski pełnił swój urząd aż do 1922 r. Dnia 14 grudnia złożył urząd Naczelnika Państwa na ręce pierwszego prezydenta Gabriela Narutowicza.

[4] Ignacy Daszyński Był premierem Tymczasowego Rządu Republiki Polskiej, regionalnego ośrodka władzy utworzonego 7 listopada 1918 r. w Lublinie. Dnia 11 listopada Daszyński złożył dymisję swojego rządu na ręce Piłsudskiego.

[5] Dekretem Tymczasowego Naczelnika Państwa z dnia 28 listopada 1918 r. Polki uzyskały prawa wyborcze. W tym samym czasie co Polska, prawa wyborcze wywalczyły kobiety m.in. w Niemczech, Austrii i Wielkiej Brytanii. W 1920 r. w Stanach Zjednoczonych, w 1921 r. w Szwecji, we Francji dopiero w 1944 r., a w… Arabii Saudyjskiej w 2015 r.

[6] Opracowanie własne na podstawie: Archiwum Państwowe w Przemyślu [dalej: APP], Zespół nr 791 Starostwo Powiatowe Gorlickie 1918-1939 [dalej: SPG], sygn. 3, k.2, 5 i 6.

[7] W Galicji o losach społeczności w dużej mierze decydowali właściciele ziemscy lojalni wobec rządu centralnego w Wiedniu. Właściciele ziemscy nie chcieli uprzemysłowienia kraju ponieważ mogliby dużo na tym stracić. Głównym źródłem utrzymania ludności galicyjskiej było rolnictwo, 77% społeczeństwa stanowili chłopi; K. Dunin-Wąsowicz, Początki ruchu ludowego na ziemi rzeszowskiej [w:] Ruch ludowy na Rzeszowszczyźnie. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej przez WK ZSZ w Rzeszowie z okazji 70. Ruchu ludowego, pod red.S. Jareckiej-Kimlowskiej, Lublin 1967, s. 13.

[8] Zakres autonomii określał „Statut krajowy Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim”. Autonomia galicyjska nadana przez cesarza Franciszka Józefa I była spowodowana dwoma czynnikami: klęskami w wojnie z Francją oraz przegraną wojną z Prusami w 1866 r. Ustawy austriackiego parlamentu z roku 1862 i 1867 gwarantowały obywatelom wiele praw i wolności. Ramy prawno-ustrojowe państwa Franciszka Józefa I pozwalały na swobodny rozwój życia społecznego. Ważną dla zakładania stowarzyszeń była ustawa o „Stowarzyszeniach” z dnia 15 listopada 1867 r.

[9] A. Liana, Ruch ludowy w powiecie gorlickim do pierwszej wojny światowej [w:] Ruch ludowy na Rzeszowszczyźnie. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej przez WK ZSZ w Rzeszowie z okazji 70. Ruchu ludowego, pod red. S. Jareckiej-Kimlowskiej, Lublin 1967, s. 197.

[10] Stało się to możliwe dopiero po II wojnie światowej – Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ) przyjęła 29 listopada 1947 r. Rezolucję nr 181 o podziale Palestyny na dwa państwa: żydowskie i arabskie. Jerozolima miała zostać międzynarodowym miastem pod nadzorem ONZ. Społeczność żydowska zaakceptowała ten plan,     a Liga Państw Arabskich go odrzuciła. Na dzień przed końcem brytyjskiego pełnomocnictwa w Palestynie, 14 maja 1948 r. proklamowano powstanie niepodległego państwa Izrael, stolicą nowego państwa został Tel Awiw-Jafa (w grudniu 2017 r. prezydent Stanów Zjednoczonych AP Donald Trump oficjalnie uznał Jerozolimę za stolicę Izraela, chociaż ONZ nie zaakceptował tego faktu i większość ambasad znajduje się nadal w Tel Awiwie).

[11] Partia Mizrachi – pragnęła rozwoju kulturalno-narodowego Żydów w Polsce na zasadach religijnych i tradycyjnych. Tworzyła szkoły o profilu świecko-religijnym. Dążyła też do uzyskania autonomii narodowej w Polsce. Posiadała wiele stowarzyszeń i organizacji; Dzieje Żydów w Polsce1918-1939: Wybór tekstów źródłowych, pod red. R. Żebrowskiego, Warszawa 1993, s. 79.

[12] APP, SPG, sygn. 3, k. 120; W. Boczoń, Gorlice 1918-1990, Gorlice 1992, s. 41-42.

[13] S. Rudnicki, Żydzi w parlamencie II Rzeczypospolitej, Warszawa 2004, s. 16.

[14] J. Moklak, Łemkowszczyzna w II Rzeczypospolitej, Kraków 1997, s. 45.